Ogiński Andrzej Ignacy Joachim Jozafat h. własnego (1740–1787), poseł polski w Wiedniu, wojewoda trocki. Ur. 13 IV w Tadulinie (Wymnie) w woj. witebskim, był synem Tadeusza Franciszka (zob.) i Izabelli z Radziwiłłów. W maju 1755 jeździł z ojcem na radę senatu do Wschowy; tytułował się wtedy pułkownikiem, gdyż stryj Ignacy (zob.) odstąpił mu wiosną 1750 swą szarżę. W r. 1756 O. nie zdołał wykorzystać wyjednanego mu przez ojca poselstwa inflanckiego, gdyż sejm się nie odbył. Za to w r.n. wspomagał w Trybunale Lit. obóz radziwiłłowski przeciw «familii» (przywrócenie pisarstwa wileńskiego Andrzejowi Abramowiczowi). Wiosną t.r. otrzymał od ojca cesję starostwa oszmiańskiego; wjechawszy na nie 4 XI zastąpił ojca w czuwaniu nad sejmikami oszmiańskimi. Zazwyczaj bywał też na fundacjach Trybunału Lit. W październiku 1758 posłował z Inflant na sejm; po zerwaniu tegoż pozostał w Warszawie przy dworze. Może już wówczas, podobnie jak stryj Ignacy, zbliżył się do Czartoryskich. Nową orientację polityczną ujawnił przed dworem i Nieświeżem, gdy jako deputat kowieński zdobył laskę Trybunału Lit. w r. 1760. Z powodu młodego wieku O-ego faktyczne kierownictwo sądu pozostawało w ręku jego ojca i stryja. Po sejmie warszawskim 1762 r. (posłował z Inflant) 8 X O. dostał miecznikostwo litewskie, ponoć w nagrodę za podpis na manifeście w obronie polskiego indygenatu Brühlów. Lawirowanie między dworem i «familią» porzucił O. dopiero podczas bezkrólewia, podpisując w maju 1764 w Warszawie konfederację Czartoryskich.
Elektor Stanisława Augusta z woj. trockiego, O. był obecny podczas uroczystych przysiąg króla na sejmach elekcyjnym i koronacyjnym; na ten ostatni posłował z ziemi sochaczewskiej i wybrany został na asesora sądów królewskich. Sejm 1766 r. powierzył mu uczestnictwo w Komisji Skarbu Lit. Czasy konfederacji radomskiej i następującego po niej sejmu O. przeżył prawdopodobnie z dala od polityki, unikając narażenia się którejkolwiek ze stron. W maju 1769 posłował wraz z Joachimem Chreptowiczem do Warszawy, by w imieniu eks-kuratorów i kredytorów radziwiłłowskich (należeli do nich ojciec i stryj O-ego) prosić N. Repnina o zmniejszenie sum, które Karol Radziwiłł za pośrednictwem działającej w Wilnie komisji chciał od nich wymusić za szkody spowodowane w jego dobrach w l. 1764–7. Gdy rada senatu odbyta w Warszawie, po odwołaniu Repnina, w dn. 30 IX – 6 X 1769 upoważniła króla do wysłania do Petersburga posła nadzwyczajnego ze skargami na repninowskie gwałty, prośbą o uwolnienie porwanych senatorów oraz ewakuację wojsk rosyjskich z Polski, Stanisław August powierzył tę misję O-emu; dla splendoru przydał mu w instrukcji z 13 X t.r. tytuł kawalera Orderów Orła Białego i Św. Stanisława (de facto ten drugi order O. dostał 8 V 1770). Na uchwały rady senatu konfederaci barscy odpowiedzieli „Refleksjami nad consilium rady senatu w Warszawie. A. 1769” uznając poselstwo do Petersburga za krok bezprawny i bezsensowny (bo rada nie ma prawa reprezentować Rzpltej, która skonfederowana prowadzi właśnie wojnę z Rosją; w takim momencie wypraszanie ustępstw jest metodą tyle bezskuteczną, co niegodną). Ku niezadowoleniu ojca i stryja, serwilistycznych wobec Rosji i jednocześnie nieskorych do narażania się konfederacji, O. palił się do wyjazdu; chociaż nie doszło doń, gdyż Katarzyna zapowiedziała, że poselstwa nie przyjmie, konfederaci barscy uznali O-ego za wroga ojczyzny i zniszczyli jego dobra. Król wynagrodził wiernego stronnika referendarią litewską (21 XI 1771) oraz chorągwią husarską (O. zrezygnował z niej, zapewne sprzedał, w listopadzie 1776).
W grudniu 1771 Stanisław August powierzył O-emu poselstwo do Wiednia. Tym razem o kandydaturze zadecydowało stanowisko K. Salderna, który nie przyzwolił ani na eks-kanclerza Andrzeja Zamoyskiego, ani na podkanclerzego lit. Joachima Chreptowicza, przewyższających O-ego zarówno wykształceniem, jak i siłą indywidualności. Wiedziano, że O. «nie jest to wielka głowa, lecz dobry człowiek i z konfederacją zawsze jeszcze nic nie miał do czynienia» (S. L. Geret). Ta ostatnia kwalifikacja była o tyle istotna, że król wysyłając O-ego liczył na uzyskanie pomocy Austrii w pacyfikacji kraju i w staraniach o pojednanie konfederatów barskich z tronem. O. wyjechał z Warszawy w styczniu 1772; w połowie lutego był w Wiedniu. Przywódcy barscy powitali go nieżyczliwie; szef Generalności Michał Pac przeciwny był kompromisowi z Warszawą i odwołaniu bezkrólewia (co Stanisław August wysuwał jako wstępny warunek porozumienia); nadto oficjalne przyjęcie O-ego w Wiedniu, czemu barzanie daremnie usiłowali przeszkodzić, dowodziło, że dwór habsburski nie uznawał Generalności za jedyną legalną reprezentantkę Rzpltej. Konfederaci podejrzewali też mylnie, że zasadniczym celem misji O-ego było pozbawienie ich cieszyńskiego azylu. W tej atmosferze rokowania z przywódcami barskimi kontynuowane w Wiedniu, od kwietnia za pośrednictwem posła francuskiego, nie dały rezultatu. List Stanisława Augusta do posła informujący, że król nie jest w stanie zagwarantować konfederatom bezpieczeństwa ze strony rosyjskiej, spowodował ostateczne ich przerwanie. Równie bezpłodne były negocjacje O-ego z W. A. Kaunitzem, skargi na zajmowanie przez wojsko austriackie ziem polskich, następnie zaś, na wieść o konwencji podziałowej, wręczenie memoriałów protestacyjnych posłom angielskiemu, francuskiemu i hiszpańskiemu w Wiedniu. Na pożegnalnej audiencji (O. wyjechał z Wiednia w grudniu 1772) cesarz zapewnił posła, że postanowienia trzech mocarstw odnośnie podziału Polski i zmiany jej ustroju są nieodwołalne, a wszelki opór króla pogorszy tylko sytuację. Misja poniosła więc całkowite fiasko. Dn. 5 V 1773 O. składał z niej sprawozdanie sejmowi; był już wtedy, od 27 IV 1773, sekretarzem w. litewskim.
W czerwcu t.r. O. brał udział w tajnych konferencjach O. M. Stackelberga i jego najbliższych polskich współpracowników na temat formy rządu, jaką winien ustalić sejm rozbiorowy. Występując na owych posiedzeniach jako człowiek zaufania Stanisława Augusta opowiadał się za zwiększeniem władzy monarszej, przede wszystkim zaś akcentował potrzebę generalnej reformy ustroju, a więc także reformy sejmu (chciał sejmu ciągłego i zniesienia liberum veto), nie zaś tylko zmian w zakresie władzy wykonawczej. Widocznie gratulacje składane w r. 1761 przez O-ego autorowi „O skutecznym rad sposobie” były szczere. O., który sam głębszego wykształcenia nie odebrał, miał okazję pogłębić swe rozumienie politycznych i kulturalnych potrzeb kraju, przebywając w towarzystwie otaczających króla luminarzy, m. in. podczas obiadów czwartkowych. W marcu 1774 na wieść o wykraczających poza ustalenia konwencji rozbiorowej zaborach austriackich delegacja sejmu rozbiorowego wysłała go ponownie do Wiednia (formalnie O. w grudniu 1772 wziął urlop). Przebywał tam O. do września 1774, usłyszawszy od Marii Teresy, że Austria zwróci nawet całość zabranego przez siebie terytorium polskiego, pod warunkiem, że Prusy uczynią to samo. Przyznane O-emu przez sejm rozbiorowy starostwo guzowskie (w ziemi sochaczewskiej) było wynagrodzeniem za odbyte misje. Tenże sejm nadał mu starostwa kadaryskie, maćkowskie i płotelskie (w pow. trockim).
W kwietniu 1775, gdy zaczęła swe funkcjonowanie Rada Nieustająca, O. został jej sekretarzem i pełnił ten obowiązek do sejmu 1776 r. W lipcu t.r., z walnym poparciem króla, a za pośrednictwem kierującego sejmikami litewskimi podskarbiego Antoniego Tyzenhauza, O. uzyskał poselstwo z Trok, po czym został marszałkiem wyłonionej z Rady Nieustającej i przeniesionej do sejmu konfederacji. Faktycznym kierownikiem izby był jednak nie O., lecz marszałek konfederacji koronnej Andrzej Mokronowski. Obaj marszałkowie współpracowali ze sobą jeszcze przed sejmem, obaj byli bowiem członkami i założycielami masońskiej loży «Przyjaciele Doświadczonych», przekształconej w r. 1775 w lożę «Rycerzy Św. Karola». Porte-parole Stanisława Augusta, nakłaniał O. w swych sejmowych przemówieniach posłów do przyznania Radzie Nieustającej prawa wykładni ustaw, co zostało przez sejm uchwalone, jako niezbędny warunek obligatoryjności zaleceń Rady. Marszałek litewski wykazywał też korzyści reprezentowanej przez Stanisława Augusta rosyjskiej orientacji polskiej polityki zagranicznej. Dn. 13 V 1778 O. wszedł do senatu jako kasztelan trocki. W r.n. uczestniczył w komisji, która roztrząsała spory między ekonomiami grodzieńską i olicką a ich sąsiadami. W r. 1780 znów wszedł do Rady Nieustającej, tym razem jako konsyliarz. Decyzją sejmu 1782 r. wyznaczony został do sądów sejmowych od czerwca 1784. W lecie 1784 O. uczestniczył w litewskiej kampanii sejmikowej, już jako wojewoda trocki (od grudnia 1783). We wrześniu 1784 prawdopodobnie witał przybyłego na Litwę Stanisława Augusta. Sejm grodzieński t.r. znów wprowadził O-ego do Rady Nieustającej. W końcu 1785 r. i w początkach 1786 r. jako jeden z komisarzy brał udział w posiedzeniach Komisji Kruszcowej (sprawy górnictwa polskiego). Na sejmie 1786 r. był litewskim deputatem do konstytucji, na luty 1787 O. został wyznaczony do sądów sejmowych.
W r. 1775 bezdzietna stryjenka Helena Ogińska (zob.) zapisała O-emu dobra sokołowskie na Podlasiu oraz przyległy do starostwa płotelskiego folwark Skandajcie na Żmudzi, a w listopadzie 1783 – odziedziczył po ojcu kompleks dóbr izabellińskich (w pow. oszmiańskim). W swej ulubionej rezydencji – Guzowie, O. zajął się ulepszaniem gospodarstwa i w r. 1783 przeprowadził reformę polegającą na nowym podziale gruntów, ich komasacji i melioracji, co wywołało zatargi z chłopami ze starostwa. Opracował także Instruktarz ekonomiczny dla ludzi będących w służbie gospodarczej… (wyd.: W. 1786 i ponownie 1792). Instruktarz ten, w odróżnieniu od innych współczesnych, nie dotyczył tylko jednego klucza, lecz miał charakter ogólniejszy, podręcznikowy, uwzględniał stosunki ekonomiczne zarówno na Litwie, jak i w Koronie. Być może O. był autorem lub oparł się w wyżej wspomnianej pracy na rękopiśmiennym instruktarzu tzw. «wielarzkowickim», sporządzonym w l. 1769–70 przez nieznanego autora. Zmarł O. 12 X 1787 w Guzowie.
Ożeniony (prawdopodobnie już w r. 1763) z Paulą z Szembeków, córką Marka (zm. 1744), generała i starosty brzesko-kujawskiego, i Jadwigi Rudnickiej (zm. 1765), 1. v. żoną Celestyna Łubieńskiego, szambelana królewskiego, 2. v. żoną Jana Potockiego, starosty guzowskiego, pozostawił O. syna Michała Kleofasa (zob.); żona zmarła w r. 1797.
Estreicher; PSB, (Mokronowski Andrzej); Słown. Geogr., (Guzów, Kadaryszki, Oszmiana, Płotele, Zagość); Dworzaczek; Uruski; Wolff, Senatorowie W. Ks. Lit.; Żychliński, V; Elektorów poczet; Łoza, Kawalerowie; Małachowski-Łempicki, Wykaz pol. lóż wolnomularskich; – Bańkowski P., Archiwum Stanisława Augusta, W. 1958; Bartoszewicz K., Tadeusz Ogiński i jego pamiętnik, „Przegl. Hist.” R. 18: 1914 s. 54–5, 57, 59–60, 63, 66–7; Falniowska-Gradowska A., Ostatnie lata działalności Sądu Referendarskiego Koronnego (1768–1793), Wr. 1971; Jankowski Cz., Powiat oszmiański, Pet. 1896–7 I 22, 29, II 12, 122–4, 142; Kaleta R., Obiady czwartkowe na dworze króla Stanisława Augusta, w: Warszawa XVIII wieku Z. 2, W. 1973, (uczestnikiem obiadów był najprawdopodobniej O., nie jego ojciec); Konopczyński W., Fryderyk Wielki a Polska, P. 1947; tenże, Geneza i ustanowienie Rady Nieustającej, Kr. 1917; tenże, Konfederacja barska, W. 1936–8 I–II; tenże, Od Sobieskiego do Kościuszki, Kr. 1921; tenże, Polska w dobie wojny siedmioletniej, W. 1909–11 I–II; Kościałkowski S., Antoni Tyzenhauz, Londyn 1970 I; Łoza, Hist. Orderu Orła Białego; Małachowski-Łempicki S., Wolnomularstwo na ziemiach dawnego Wielkiego Księstwa Litewskiego, Wil. 1930; Michalski J., Schyłek konfederacji barskiej, Wr. 1970; Sobieszczański F., Warszawa, W. 1967 I–II; Waliszewski K., Potoccy i Czartoryscy, Kr. 1887 s. 34 (poza indeksem); – Arch. Wybickiego, I; Diariusz sejmu… 1776, W. 1776; Diariusz sejmu coronationis… 1764, W. 1765, (posłowie); Diariusze sejmowe z w. XVIII, III; Jakubowski W., Listy do Jana Klemensa Branickiego, W. 1882 s. 147–8, 153; Kossakowska z Potockich K., Listy…, P. 1883; Kossakowski J., Pamiętniki, W. 1891; Księgi Referendarii Koronnej z drugiej połowy XVIII wieku, W. 1957 II; Lubomirski S., Pamiętniki, W. 1925; Materiały do dziejów bezkrólewia po śmierci Augusta III i pierwszych lat dziesięciu panowania Stanisława Augusta Poniatowskiego, Lw. 1857 II 30, 35, 222, 224; Materiały do dziejów genezy Rady Nieustającej, Kr. 1917 s. 85 (poza indeksem); Matuszewicz M., Pamiętniki, W. 1876 III 122, 180, (poza indeksem); Mémoires du roi Stanislas-Auguste I–II; Polskie instruktarze ekonomiczne z końca XVII i XVIII wieku, Wyd. S. Pawlik, Kr. 1915 s. 249–98; Relacje Gereta, „Przew. Nauk i Liter.” R. 1: 1874 s. 4–6; Sapieżyna T., Z pamiętnika konfederatki, Kr. 1914; Sbornik Russ. Ist. Obšč., LXXII, LXXXVII 517, CXXV; Stanisław Poniatowski i Maurycy Glayre, Korespondencja dotycząca rozbiorów Polski, W. 1901 I 70, 79, 106–8, 110, 112–13, 152; Vet. Mon. Pol., IV 312, 440, 443–4, 451–2, 454, 528, 532, 542–3; Vol. leg., VII 72–3, 106, 113, 135, 150, 233, 397, VIII 87, 135, 140, 247, 251, 260, 319, 341, 419, 480, 495, 524, 528, 564, 573–4, 582, IX 3, 7, 31, 41; Źródła odnoszące się do pierwszego okresu panowania Stanisława Augusta po rok 1773, Wyd. H. Schmidt, Lw. 1884 s. 47, 155, 157, 175; – AGAD: Arch. Publiczne Potockich 313 t. VII, Arch. Radziwiłłów Dz. II nr 3010 (Refleksje nad consilium rady senatu… 1769) Dz. V nr 10695 (O. do Radziwiłłów), 10702 (Tadeusz Ogiński do Radziwiłłów), 10738 (Paula Ogińska do Radziwiłłów), Arch. Roskie XV/1, Zbiór Popielów 48, 317, 425; B. Czart.: rkp. 678, 680, 700, 716, 718, 735, 861, 878, 880, 928, 940/2, 3127, 3856; B. Narod.: rkp. 6980; B. Ossol.: rkp. 5427; B. PAN w Kr.: rkp. 2222, 5691, 5704, 5745, 6178, 7156, 7456; Dawna B. Ossol., we Lw.: rkp. 192, 329, 716; Centr. Gosud. Archiv Drevnich Aktov w Moskwie: Dz. B., Fondy byvšego Gosud. Archiva Rossijskoj Imperii, Fond 12 (m. in.: Diplomatičeskaja perepiska… pol’skago posla v Vene grafa A. F. Ogińskago (1772–4); – Część spuścizny rękopiśmiennej po O-m była przechowywana na pocz. XIX w. na zamku Lichtenstein.
Zofia Zielińska